W roku 2013 obchodziliśmy setną rocznicę skonstruowania przez Rafała Władysława Stiltera pierwszego zegara, w tym natomiast – równie okrągłą 80. rocznicę jego zamontowania na rogatce, wkrótce swoją 90. rocznicę powstania będzie obchodził Stilterowski zegar tykający w wieży ratusza. Chyba zatem wypadałoby parę słów powiedzieć o mistrzu i jego zegarach.

Stilterowie przyjechali do Kalisza z Miłosławia, gdzie ojciec Rafała – Karol miał fabrykę powozów. Rafał Stilter kupił dom przy Głównym Rynku 13 od Gustawa Kleina – też zegarmistrza (opisanego zresztą przez Marię Dąbrowską w "Nocach i dniach"), którego był uczniem. Miał pecha - zakupu dokonał w lipcu 1914 r. – tuż przed wybuchem I wojny i pamiętnym zniszczeniem Kalisza, którego ofiarą padła też świeżo nabyta kamienica. Po wojnie rodzina odbudowuje ją, jako jedną z pierwszych. Wielu z nas pamięta zegar zdobiący wejście do znajdującego się w niej warsztatu zegarmistrzowskiego Stilterów – później Prylińskich. „Swój" zegar na tej kamienicy miał jeszcze przed I wojną Klein, Stilterowie zastąpili go kolejnym. Po nieodwracalnym uszkodzeniu mechanizmu, zegar – niestety – zdjęto.

na fot.: Rafał Stilter - muzeumfotografiikalisza.pl

W 1912 r. Rafał Władysław Stliter zaprojektował i zbudował w swoim warsztacie przy Głównym Rynku zegar na wystawę z okazji otwarcia nowej siedziby Cechu Rzemiosł przy Piekarskiej. Został on wówczas nagrodzony złotym medalem. Zegarmistrz podarował swe dzieło miastu. Na rogatce pojawiło się ono 17 września 1933 r. – pan Rafał uczcił w ten sposób 50-lecie swej pracy. Posiada trzy tarcze, jego mechanizm składa się ze stalowych i mosiężnych elementów, a przekładnie i koła osadzone są na żeliwnym stelażu. Żeliwne serce zegara waży 3 kg. Wymaga cotygodniowego nakręcania, regulacji i konserwacji, którą zajmuje się rodzina Stilterów. Konstrukcja „kiosku" to dzieło wybitnego kaliskiego architekta z okresu międzywojnia – Alberta Nestrypke. Oświetlenie tarcz włącza się równo z latarniami – o owym zabytku mówi się więc czasem jako „latarnii, która chodzi".
Zegar zatrzymał się ponoć tylko kilka razy – w 1996 wandale włamywacze uszkodzili mechanizm, później rzucone przez chuligana w cyferblat jabłko zbiło szybkę i zablokowało wskazówkę. 24 kwietnia 2003 r. w czasie pogrzebu wnuka twórcy - Ryszarda Stiltera zatrzymano go celowo. Wskazówki wskazywały wówczas 5.20 – godzinę jego śmierci. Dodatkowo tradycja mówi o trzynastokrotnym wówczas biciu zegara ratuszowego.
Skoro więc o nim mowa - zegar w ratuszowej wieży zakupiono ze składek kaliszan – o czym informuje stosowna tabliczka umieszczona na mechanizmie.

Zaprojektowany został, a jego części przemycone były przez Rafała Stiltera w koszach podróżnych z Niemiec, gdzie były wykonane w firmie J.F. Wuele z Bockenem. Urządzenia tej firmy uważane są za „mercedesy wśród zegarów", ich symbol - sowę można także znaleźć na czasomierzach w poznańskim starym browarze, w Kudowie, Szczecinku i Trzciance. Kaliski zegar jest rówieśnikiem samego ratuszowego budynku – zegarmistrz złożył go – w sposób perfekcyjny, w lipcu 1925 r. Niezliczone koła zębate są z mosiądzu i ze stali. Gwarancją trwałości metalowych elementów jest zasada, że dana część nie może się stykać z inną wykonaną z tego samego materiału. Majestatu dodaje potężne wahadło, które waży 35 kg i mierzy ok. 1, 5 m. Do tego wagi na linach. Na każdej z czterech tarcz o średnicy 3 m zamontowano odlane ze stali cyfry a pokazujące czas wskazówki ważą po 12 kg. Zegar ma już więc 90 bez mała lat, a wygląda i chodzi jak nowy. Kapryśny jak panienka na wydaniu - nie może zmarznąć (specjalna lampa ogrzewa zimą wahadło), nie może dotknąć go wilgoć i kurz (przed tymiż zabezpieczają z kolei szklane ściany). Ale za to – jak ma stworzone warunki – odwdzięcza się precyzyjnym działaniem, chodząc z dokładnością do 10 sek. na dobę. Niemal „perpetuum mobile" – tylko raz na dobę mały silnik elektryczny o mocy 1 KM podciąga trzy wagi do góry a te opadając pod wpływem własnego ciężaru – dzięki idealnemu wyważeniu – powodują precyzyjny obrót kół, dźwigni i trybów zegara. Mechanizmem opiekują się kolejne pokolenia rodziny Stilterów, w 1975 r. Ryszard Stilter wraz z Ryszardem Piekarskim dokonują jego gruntownego remontu. Wtedy też zamontowano nowy dzwon kwadransowy a w 2008 r. następuje wymiana tarcz. Warto dodać, że Rafał Stilter zaprojektował też zegary w Stawiszynie i w Warszawie. Ofiarował też zegar kaliskiej Poczcie Polskiej, wisiał on do II wojny w głównej sali placówki przy dzisiejszej Zamkowej. Z kolei jego wnuk Ryszard skonstruował nieistniejący już zegar na dworcu PKS, zastosowawszy tam rozwiązanie uniemożliwiające niepożądane poruszanie się nieosłoniętych wskazówek (pod wpływem wiatru, siadających ptaków itp.).
Pora kończyć gawędę – Stilterowskie zegary pokazują, że czas już minął...

autor: Piotr Sobolewski (c)

Był to 17 odcinek audycji "Urzekła mnie moja historia", zatytułowany „Zegary pana Stiltera".

Poprzedni odcinek możecie przeczytać ---> TUTAJ

Programu historycznego pt. "Urzekła mnie moja historia" można było słuchać na antenie Radia Centrum 106.4 w poniedziałki i środy o godz. 12:15.